Tri turske galije potopljene prilikom opsade Beograda 1456. na potezu
gde se gradi most Zemun-Borča, samo su delić izuzetno raznovrsne
„zbirke“ koju kriju reke Srbije, a koja nam je nedostupna. Jer,
podvodna kulturna baština je još uvek jedina kulturna baština u našoj
zemlji kojoj nije priznato pravo na postojanje.
Najneobičniji ovdašnji muzej ne nalazi se na kopnu već pod vodom.
Nema direktora ni kustose, a „zbirke“ su mu rasute duž više od 2.000
kilometara plovnih puteva kroz Srbiju. Na dnu reka počivaju koštani
ostaci gornje pleistocenskih životinja poput mamuta, bizona i
džinovskog jelena, koji su na Savi nalaženi kod Gomolave, Sremske
Mitrovice, Laćarka, Martinaca i na potezu između ušća Bosuta i Drine,
a na Dunavu u najvećem broju kod Rama.
Otkriven je i veoma raznovrstan arheološki materijal: oruđa, oružja
(iz reka potiču gotovo svi nalazi srednjovekovnih mačeva), metalno
posuđe, novac, delovi keramičkih posuda, kao i ostaci dva čamca iz
rimskog perioda u blizini Prahova i više monoksila (čamac napravljen
iz jednog komada drveta), od kojih su najimpresivniji primerci
izvađeni iz Save kod Hrtkovaca i iz Dunava ispod Petrovaradinske
tvrđave. Na dnu reka nalaze se i ostaci građevina podignutih u vodi
ili iznad vode – mostova, pristaništa, sojeničarskih naselja… Dok
pojedini podvodni nalazi, kao što su ostaci brodoloma, ukazuju na
visok nivo tehničkih dostignuća, drugi, poput predmeta korišćenih za
ribolov, iako veoma jednostavni, pružaju zanimljive i značajne
informacije o svakodnevnom životu u prošlosti, objašnjava Gordana
Karović, stručnjak za podvodnu arheologiju.
Naša sagovornica je predvodila istraživanja ostataka Trajanovog
mosta, koja su ispred Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture
vršena na Dunavu kod Kostolca od 2003. do 2005. godine. To je bilo
prvo zvanično podvodno arheološko istraživanje u Srbiji koje je
podržalo i Ministarstvo kulture, izdvojivši značajna finansijska
sredstva. “Za taj poduhvat sam se pripremala gotovo ceo život”, kaže
Karović. Počev od trenutka kada je kao osamnaestogodišnjakinja
završila obuku za ronioca i ubrzo dobila priliku da istražuje
podvodno arheološko nalazište vizantijskih amfora kod Kornata u
Hrvatskoj, da bi već kao diplomirani arheolog, osim u Jadranskom
moru, učestvovala i u istraživanjima u Grčkoj, Izraelu, Turskoj,
Estoniji, Finskoj (gde se specijalizovala i za konzervaciju
arheološkog materijala izvađenog iz vode). Posebno pamti lokalitet
kod Bodruma u Turskoj, gde se na dubini od 40 do 60 metara „sakrila“
gotovo celokupna mediteranska kultura iz 14. veka pre nove ere, a
među njom i najstarija očuvana knjiga koja je do sada pronađena.
Reke komplikovanije od mora
Pomenuti primer je, ujedno, i dobra ilustracija zašto je podvodna
arheologija – počev od šezdesetih godina prošlog veka pa do danas –
naučna oblast u čiji razvoj se veoma mnogo ulaže u svetu. To
potvrđuje i odluka koju je doneo UNESCO – da skup koji organizuje
2014. povodom stogodišnjice Prvog svetskog rata posveti podvodnoj
kultutnoj baštini iz tog perioda. “Materijal koji se otkriva pod
vodom je veoma raznovrstan, a ono što dodatno podvodna nalazišta čini
izuzetnim je činjenica da je očuvanost pokretnih nalaza, posebno onih
organskog porekla, neuporedivo bolja nego što je to slučaj na
kopnenim nalazištima”, objašnjava naša sagovornica. Ona podseća da su
antička i srednjovekovna društva bila prvenstveno pomorska, te da je
vodeni transport kroz istoriju obezbeđivao osnov za trgovačku i vojnu
dominaciju i bio jeftiniji i sigurniji od kopnenog.
“Na osnovu Dioklecijanovog edikta o maksimumu cena izračunato je da
je prevoz istog tereta morskim putem bio jeftiniji 55 puta u
poređenju sa kopnenim, i šest puta u odnosu na rečni transport.
Podaci iz pisanih izvora i sa kopnenih arheoloških istraživanja nisu
dovoljni da se u potpunosti sagleda i razume značajna uloga koju je
plovidba, sa svim segmentima društva koji su bili vezani za nju,
imala u prošlosti. Iz tog razloga arheološki radovi pod vodom bitno
proširuju naša znanja iz ove oblasti i zbog toga je otkrivanje
kulturnih ostataka u morima, rekama i jezerima, koje je u početku
bilo slučajno, vremenom postalo planska aktivnost”.
Podjednako fascinatna kao ona iz morskih dubina pored Bodruma je i
priča o podvodnom istraživanju ostataka Trajanovog mosta, ali u
mnogome i različita. “Roniti u reci je daleko komplikovanije nego pod
morem. Razlika je u vidljivosti. Smatra se da je velika sreća kada je
vidljivost na lokalitetu metar, metar ipo, dok se u moru kreće u
rasponu od 20 do 40 metara. Drugi veliki problem je struja – stalno
ste u matici, i zato nema statičnog rada na lokalitetu kao što je
slučaj u moru. I treća važna stvar – reke su ćudljive, tako da tokom
godine raspolažete veoma ograničenim periodom u kojem možete da
vršite istraživanja”, objašnjava Karović.
Odjeknulo i zamrlo
Uprkos ograničenjima, ekipa je uspela da realizuje postavljene
ciljeve za prvu fazu projekta: da prikupi što više važnih informacija
o stepenu degradacije stubova koji se nalaze u koritu reke, bez
poremećaja lokaliteta, i sačini dokumentaciju koja ukazuje gde treba
započeti arheološka iskopavanja. U to vreme takav pristup je u Srbiji
bio novost, kao i tehnike dokumentacije koje su primenjivane;
rezultati multidisciplinarnog rada prezentovani su javnosti i
posredstvom dokumentarnog filma “Trajanov most – 19 vekova kasnije”.
Interesovanje koje je tim povodom iskazala stručna javnost u svetu,
potvrdilo je da je upravo ovaj lokalitet bio pravi izbor. “Odabrala
sam Trajanov most jer takav spomenik ne postoji nigde u svetu. To je
najveći antički most, najveći most koji su Rimljani ikada sagradili,
izuzetno je čuven, ali neke hipoteze o njegovoj gradnji još uvek nisu
dovoljno potkrepljene. Zato sam smatrala da je u započinjanju jedne
nove naučne grane u Srbiji najbolje krenuti sa onim što je
najatraktivnije, što će odjeknuti svuda. Tako je i bilo”.
I tu se i završilo. “Kad su se otvorila međunarodna, zatvorila su se
domaća vrata, izostala je dalja podrška i umesto nastavka projekta
usledile su rasprave da li nam je podvodna arheologija uopšte
potrebna, kad nismo istražili ni kopno. Mislim da je jedan od
ključnih problema u tome što je većina zaposlenih u struci vezana za
kopnena istraživanja, pa kada imate veoma ograničene budžete, onda
nema ni podrške za nešto novo, za šta je obučen veoma mali broj
arheologa”. Međutim, to ne može opravdati nemar prema podvodnoj
kulturnoj baštini koja je najugroženiji segment istorijskog nasleđa u
Srbiji, budući da uopšte nije prepoznata kao kulturni potencijal.
Njome se ne bavi nijedna državna institucija, ne postoji nacionalni
registar niti mape podvodnih arheoloških nalazišta, pa većina nalaza
potiče od eksploatacije šljunka i peska iz rečnih korita i uglavnom
završava na crnom tržištu.
Srbija je, uz Makedoniju, i jedina zemlja u regionu koja nije
ratifikovala UNESCO-vu Konvenciju o zaštiti podvodne kulturne
baštine, iako bi na predstojećem skupu o podvodnoj baštini iz Prvog
svetskog rata imala šta da pokaže.
Naime, najveći broj potopljenih brodova potiču iz druge polovine 19.
i prve polovine 20. veka, a samo na području beogradskog akvatorijuma
su locirani i daleko stariji primerci, kao što je slučaj sa tri
turske galije koje su potopljene prilikom opsade Beograda 1456. – i
to upravo na potezu gde se gradi most Zemun – Borča.
“Bilo bi normalno da u ovakvim slučajevima građevinskim radovima
prisustvuje i arheolog, ali to je moguće samo ako država ima sistem”,
ističe Gordana Karović A pošto ga nema, naša sagovornica kaže da
podvodnom arheologijom zvanično ne može da se bavi ni u okviru svog
sadašnjeg posla, kao kustos Zbirke rečnog brodarstva u Muzeju nauke i
tehnike. Time priča o nesvakidašnjem podvodnom muzeju u Srbiji, koji
za državu ne postoji, upotpunjuje zbirku domaćih apsurda – da se
često hvalimo onim što nemamo i upropašćujemo ono što imamo.
